4. Malatya’da Halk Kültürü ve
Edebiyatı, Halk Şairleri, Aşıklar…
Yöremiz ve kentimiz halk kültürü bakımından çok zengindir. İlimizde bilinen, söylenen ve yaşayan mani, türkü, ağıt, ninni ve bilmece, tekerleme gibi manzum halk edebiyatı ürünleri ile efsane, masal, halk hikâyesi, fıkra, atasözü ve deyimlerin büyük bir kısmı derlenip incelenmiş ve yayımlanmıştır. Halk edebiyatı ve dille ilgili bu tür malzemeler üzerinde Ahmet Caferoğlu, Mehmet Tuğrul, M. Salih San, Ahmet Şentürk, Hüseyin Çolak, Cemil Gülseren, Mehmet Yardımcı, Ali Berat Alptekin, Esma Şimşek, Mustafa Kuşçuoğlu, Raşit Kısacık, Kemal Deniz ve Ramazan Çiftlikçi gibi çeşitli araştırmacılar önemli çalışmalar yapmıştır. Bunların büyük bir bölümü mahalli basında ve Derme, Fırat, Arapgir Postası. Türk Folklor Araştırmaları, Sivas Folkloru, Türk Folkloru, Erciyes, Folklor/edebiyat gibi gazete ve dergilerde yayımlanmıştır. Bu alandaki çalışmalar bilim çevrelerinde ve çeşitli üniversitelerimizde devam etmektedir. (13)
Halk Kültürü: Gelenek Görenek, Adet ve İnanmalarla İlgili Araştırmalar:
Bölgenin inanç yapısı, gelenek, görenek adet ve inanmaları üzerinde araştırma yapan başlıca isimler:
Şaban Kuzgun, Ahmet Akgündüz, Ahmet Faruk Sinanoğlu, Şükrü Uslu, İskender Oymak, Hamdi Onay, Hamza Aksüt, Mehmet Yardımcı, Hüseyin Şahin, İsmail Kaygusuz, İzzettin Doğan, Eşref Doğan, İsmail Onarlı, Ahmet Şentürk, Mehmet Ali Cengiz, Mehmet Gülseren, Raşit Kısacık, Mehmet Dönmez…
Çeşitli halk inançlarının yanı sıra, gelenek, görenek, adet ve inanmalar; halk hekimliği, el sanatları üzerine Ahmet Şentürk, Hasan Nedim Şahhüseyinoğlu, Mehmet Yardımcı, Hüseyin Şahin, Süleyman Özerol, Volkan Coşkun, kayda değer ve ciddi çalışmalar yapmışlardır.
Malatya mutfağı üzerine çeşitli makale ve kitaplar yazılmıştır.(14) İlimizde mevcut etnoğrafik malzeme Beşkonaklarda kurulan Etnoğrafya Müzesinde toplanmakta ve incelenmektedir. Bu alanda yapılması gereken çalışmaların bir an önce tamamlanması gerekmektedir. İleride ilimizde etnografyaya yönelik bir açık hava müzesinin kurulması, burada günlük hayatta kullandığımız her türlü eşya ve aletlerin doğal ortamları içinde sergilenmeleri hususu da şimdiden düşünülüp tedbirler alınmalıdır. Bu tür gerekli malzemeler şimdiden toparlanarak korunmalıdır. Karakaş Konağı Halı ve Kilim Müzesi olarak düzenlenmektedir.
İlimizde ve yöremizde günümüze kadar pek çok halk şairi ve âşık yetişmiştir. Bunların sayısının 500’e yakın olduğunu tahmin ediyoruz. XVII. Yüzyıldan günümüze kadar ilimizden yetişmiş başlıca halk şairleri şunlardır: Teslim Abdal, Derviş Muhammed, Aşikî, Şah Sultan, Sadık Baba, Kusurî, Mecruhî, Remzi, Esirî, Sıtkı, Fakirî, Fehmi Gür, Pervane, Cevri, İbrahim Fethi Talip, Penahi, Osman Hulusi Ateş, Ömer Hulusi Baylar, Şükrü Erdoğan Ulu, Yusuf Başaran, Mustafa Başaran, Ali Gürbüz, Hasan Turan, Muharrem Yazıcıoğlu, Beyani, Aşık Balı, Bektaş Kaymaz, Seyyit Meftunî, Melulî, Hasan Hüseyin Orhan, Safine, Aşık Yoksuli, Mücrimi, Kul Sefili, Hıdır Koluaçık, Cem Yusuf Çete, Ahmet Rıza Kargın, Kul Vahap Salt, Kul Emici, Aşık Ali Aslan, Abbas Ekici, Cumali Deveci …(15)
13. Ahmet Şentürk-Mehmet Gülseren, Malatya’nın Kültür Yapısı, Malatya 1995; Ahmet Şentürk-Mehmet Gülseren-M. Nuri Karakuş, Malatya’nın Kültürel Dokusu, MEV Yay., Malatya 2005;Ahmet Şentürk-Mehmet Gülseren, Malatya Masalları, Malatya 1992, Malatya’dan Atasözleri, Deyimler, Maniler, Malatya 1993,Malatya’dan Fıkralar, Tekerlemeler, Bilmeceler, Malatya 1993, Malatya Ağıtları, Malatya 1996, Malatya Efsaneleri, Malatya 1996, Kudret Yıldırım Yağbasan, Malatya Efsaneleri, İnönü Ünv. Sosyal Bilimler Enst., Malatya 1991,Yayımlanmamış yüksek lisans tezi; Kudret Yıldırım, Malatya Efsaneleri, Malatya Kitaplığı, 2012; Horasan Baba Efsanesi ve Konak Halk İnançları, Malatya 2007;Yurt Ansiklopedisi, “Malatya” maddesi, C.8, Anadolu Yay., İst. 1982; Malatya İl Yıllığı 1973, Ank. 1974; Malatya 96, Malatya Valiliği Yay., Ank. 1996; Malatya 2000, Malatya Valiliği Yay., Ank. 2000,Malatya 2010, Malatya 2010; M. Yardımcı, Malatya İli Folklor Bibliyografyası, Malatya 1990; Hüseyin Şahin, İnönü Üniversitesinde Yapılan Halk Kültürü Konulu Tezler Bibliyografyası ,Kültür Bakanlığı Yay., Ank. 1998; H. Şahin, Halkbilimci Ahmet Şentürk Bibliyografyası, Erciyes, Temmuz 1992,M. Gülseren, Ahmet Şentürk Bibliyografyası, Malatya 2000; A. Şentürk, M. Gülseren Bibliyografyası, Malatya 2001;Mehmet Tuğrul, Malatya’dan Derlenmiş Masallar, Ank. 1946;M.Salih San, Malatya’da Mahalli Bilmeceler, Kayseri 1947;M. Yardımcı, Yaşayan Malatya Masalları, İnönü Ünv. Yay., Malatya 1996, Yaşayan Malatya Masalları, Malatya Kitaplığı 2012; Ali Berat Alptekin, Fırat Havzası Efsaneleri, Antakya 1993;Fevzi Sarıçiçek, Arapgir Masalları, Atatürk Ünv. Sosysl Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Erzurum 1997;Fevzi Sarıçiçek, Onar Dede Mezarlığı ve Ona İlişkin Efsaneler, Erzincan Ünv. SBE Dergisi,2010 III,s.533-549;Raşit Kısacık, Malatya Yöresel Kültürü, İst. 2011;Raşit Kısacık, Malatya Fıkraları, Azet Bacı, Malatya 2005,Raşit Kısacık, He Gardaş De Gardaş, Malatya 2007;Süleyman Özerol-Hüseyin Şahin, Arguvan Türküleri, Akev Yay., İst. 2004; Halil Atılgan, Malatya Musiki Folkloru, Malatya 2000;T.Volkan Aslan, Arguvan Halk Oyunları, Oyun Analizleri ve Notaları, Akev Yay.,İst. 2007; Cemil Gülseren, Malatya İli Ağızları, TDK Yay.,Ank. 1998, C. Gülseren, Hazeyn’ce, Malatya 2009;Bilal Coşkun, Malatyaca, Martı Ajans, Ank. 1997,Volkan Coşkun, Arguvan’da Geleneksel Kadın Giyimi, Akev Yay., İst. 2010. Meryem Karaaslan, Hekimhan’da Geçiş Dönemleri, yayımlanmamış yüksek lisans, Cumhuriyet Ünv. SBE, Sivas 2006İ. Oymak, Malatya’da Ziyaret Kültürü ve Ziyaret Yerleri, Malatya Kitaplığı (2013), Faruk Korkmaz, Malatya Mahalli Kültürü ve Komşuluk İlişkileri (2013);Abdullah Doğan, Malatya Çocuk Oyunları, (2013). N. Kızılkaya, Malatya Kitapları (2013).
14. M. Yardımcı, Z. Kaymaz, H. Şahin, İ. Doğan, Malatya Mutfak Kültürü, Kültür Bakanlığı Yay., Ank. 1999; Malatya Mutfağından, Malatya Rotary Kulübü Yay., Malatya 1990; Cengiz Cantürk-Durmuş Doğan-Bedriye Başaranlar, Malatya’nın Mahalli Yemekleri, Malatya 1996. H. İbrahim Kılıç vd. Malatya Mutfak ve Yemek Kültürü, Malatya Kitaplığı (2013).
15. Yöremizde yaşayan halk şairlerinin eserlerinin bir bölümü bağımsız olarak kitap biçiminde yayımlanmıştır: Ramazan Çiftlikçi, Arapgirli Halk Şairi Fehmi Gür, Hayatı-Sanatı- Şiirlerinden Seçmeler, Malatya Arapgir Postası Yay., Malatya 1997; Ramazan Çiftlikçi, Arapgirli Halk Şairi Fehmi Gür, Hayatı-Sanatı-Bütün Şiirleri, Malatya Belediyesi Yay., Malatya 2000; Nurettin Gür, Babam Fehmi Gür’ün Hayat Hikayesi ve Şiirleri (2017); Ramazan Çiftlikçi-Kemal Deniz, Hekimhanlı Aşık Sadık Baba, Hayatı-Sanatı-Bütün Deyişleri, Malatya Araştırmaları Derneği Yay., Malatya 2010;M. Yardımcı, Hekimhanlı Esiri, Kültür Bakanlığı Yay., Ank., 2000; Sevim Emir, Arguvanlı Aşık Balı’nın Günlüğü ve Şiirleri, Malatya 2004; ; Cemal Özbey, Fakiri, Malatyalı Halk Şairi Cafer Baba’nın Hayatı ve Şiirleri, Emek Yay., Ankara 1954 Cemal Özbey, Sadık Baba, Hayatı ve Deyişleri, Ank. 1957,2.bas. Kubbealtı Yay., Malatya 1997,Ahmet Özerdem, Sadık Baba, İst. 1996; M. Kaya Bilgegil, XVIII’nci Asır Saz Şairlerinden Kusuri, İst. 1940,2.bas. Salkımsöğüt Yay., Erzurum 2011;Hayrettin İvgin, Sıtkı Pervane, Ank. 1977;Muhsin Gül, Aşık Sıtkı’nın Şiirleri, Ank. 1987,Baki Yaşa Altınok, Sıtkı Divanı Ank. 2011; Hasan Turan, Nem Alacak Felek Benim Ank. 1997, Çukurova’dan Sesleniş, Ank. 1998Haz. Halil Atılgan; Derviş Muhammed, İst. 1989; O. Hulusi Ateş, Divan, İst. 1986; İhsan Özkes, Osman Hulusi Efendi, Hayatı ve Eserleri, İst. 1991; İhsan Özkes, I. Somuncu Baba ve Osman Hulusi Efendi Sempozyumu Tebliğleri, İst. 1991; Bektaş Kaymaz ,Ağıt, Şiirler, Malatya 2002, M. Ali Cengiz, Mecruhi, Malatya 2006,Ulaş Özdemir, Aşık Mücrimi’nin Yaşamı ve Şiirleri, Pan Yay.,İst. 2007. Latife Özpolat, Melulî Divanı, Ankara 1998, Halk Ozanı Kul Sefili, Mehmet Rıza Ünlü, Bütün Şiirleri, 2 cilt 928 s.,İst. 2006,Ada Yay., Derleyen: Nurten Ünlü. İsmail Özmen, Teslim Abdal, Hayatı ve Şiirleri, Kültür Bakanlığı Yay.,Ank. 2002;İbrahim Aslanoğlu, Teslim Abdal, Hayatı ve Şiirleri, Ekin Yay., İstanbul 2007. Aşık Beyani, Beyan Ettiklerim, Kültür Bakanlığı Yay. Ank. 1990, Hasan Kavruk-Mehmet Yılmaz, Aşık Beyani. Hayatı-Sanatı-Bütün Şiirleri, Malatya 2010.Yusuf Çete, Anadolu Kokuyorsun, Malatya 2008,Ali Gürbüz, Eğriye Eğri Doğruya Doğru,Ank.1999,Ahmet Kazancıoğlu, Malatya Güzelyurtlu Duygu ve Gönül Adamı Pervane, Malatya 1971; Rahime Kışlal-Ali Yeşilyurt, Dede Kargın (Ahmet Rıza Kargın),Şiirler, Mersin 1998; Hıdır Koluaçık, Gönülden Sesler, Ankara 1985; Cumali Deveci, Yüreğimi Yere Serdim, Mengüceli Yay. ,Malatya 2008.Muharrem Yazıcıoğlu, Uyandık (1974), Göze (1978), Yeni Dünya Yaratalım Birlikte (1988), Sevdalıyım (1988), Kaynağımı Kurutma (1990), Anadolu’nun Meyveleri (1991), Kitaplar Ağlıyor 1994, Birbirinden Kaçar Oldu İnsanlar (1994), Gülende’nin Beşiği (2005),Mehmet Yardımcı, Malatyalı Aşıklar Zincirinin Son Temsilcilerinden Muharrem Yazıcıoğlu ve Sanatı, Nail Tan’a Armağan, Haz. Tuncer Gülensoy-Hayrettin İvgin, Kültür Ajans Yay., Ankara 2010, s.380-392. Mehmet Yardımcı, Esiri Baba, Özgül Yay. İstanbul 2017.
Bazıları ise çeşitli makale ve kitaplarda ele alınmış ve eserlerinden örneklere yer verilmiştir : Ahmet Şentürk-Mehmet Gülseren, Malatyalı Şairler Antolojisi, 3 Cilt, Malatya 1991-1993; H. Kavruk-Metin Özer, Geçmişten Günümüze Malatya Şairleri, Malatya 2006 (366 Şairin hayatı, eserleri ve şiirlerinden örnekler bulunmaktadır); Mehmet Yardımcı, 17. Yüzyıldan Günümüze Malatyalı Aşıklar Türk Halkbilimi ve Edebiyat Araştırmaları, Ürün Yay., Ank. 1999, İlçelerimizden yetişen şairlerimizi tanıtan antolojik eserler ve bazı makaleler : Şükrü Erdoğan Ulu, Darende Şairleri Antolojisi, Ank. 1950; Otuz Yapraklı Gül Şehri, Darende Şiirleri Güldestesi, Somuncu Baba Araştırma ve Kültür Merkezi Yay., Ank. 2001; Darende Tarihi (Haz. Ahmet Akgündüz-Said Öztürk-Yaşar Baş), Somuncu Baba Kültür Merkezi Yay., Ank. 2001;Mehmet Yılmaz, Darendeli Şairler, Somuncu Baba Kültür, Edebiyat, Araştırma Dergisi,S.2-10,1994-1996; Vasfi Servet Kiper, Arapgirli Şairler, Ank. 1972; Osman Kazancı-M. Yardımcı, Hekimhan Folkloru ve Hekimhanlı Halk Şairleri, Açıksöz Yay., Malatya 1993; Ender Sümer, Doğanşehir Şairleri, Malatya 2005; Hasan Basri Kılıç, Arguvanlı Ozanlar I-II, Ank. 2004. Kemal Deniz, Hekimhanlı Aşıklar Zinciri, 2017’de sunulan bildiri ve yayımlanmamış çalışma, 2020’de basıma hazır çalışma.
Ayrıca, İnönü Ünv. Eğitim Fakültesi TDEE Bölümünde Mecruhi, Beyani, Birfani, Mutsuz, Cansever, Darendeli Fedai ve Hasan Turan’ın şiirleri üzerinde mezuniyet tezleri yaptırmış bulunuyoruz. Başta İnönü Üniversitesi ve Fırat Üniversitesi olmak üzere yurdumuzun birçok Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümünde bu konuda çalışmalar yapılmış ve kimileri de sürmektedir.