Destani edebiyatın bütün özelliklerini taşıyan bu önemli eserle ilgili günümüze kadar pek çok araştırma yapılmıştır. Bilinen yazma ve matbu düzyazı ve manzum metinler, çeşitli üniversitelerde dil, edebiyat ve tarih bilimi açısından ayrı ayrı incelenmiştir. Destan, günümüze kadar, birçok sanatçı tarafından çeşitli türlerde defalarca işlenmiştir. Bu manzum işlemelerin en eskisi Türabi’ye aittir. Türabi’nin kaleme aldığı metnin dil özelliklerine bakılarak XVI. yüzyılda yazıldığı tahmin edilmektedir. Manzum Battal-name’lerden bir diğeri ise, Darendeli Katip-zade Hasan Bakayi’ye aittir. Bakayi, bu destanı, XVIII. yüzyılda, manzum hale getirerek düzenlemiştir. Birçok manzum ve mensur nüshaları bulunan bu eserin XIX. yüzyıldan itibaren çeşitli baskıları yapılmıştır. Son yüzyılda Behçet Kemal Çağlar ve M. Sabri Kelemeroğlu destanı modern bir anlayışla şiirleştiren kitaplar yazmıştır.2
Destanın düzyazı halindeki metni eski harflerle birkaç kez basılmıştır. XIX. yüzyılda yapılmış bir baskı özel arşivimizde bulunmaktadır.3 Eserin bilimsel bir incelemesi İngilizce olarak yapılmış ve transkripsiyonlu metni ABD’de Yorgos Dedes tarafından yayımlanmıştır.4
Battal-name’de mekan çok geniş bir coğrafyaya yayılmıştır. Özellikle destanın başkenti konumundaki Malatya adı eserin birçok yerinde geçmektedir. 5
Miladi 1192-1204 tarihleri arasında Anadolu Selçuklu hükümdarı Rükneddin Süleyman Şah’a katiplik ve vezirlik yapan Muhammed Gazi el-Malatyavi’nin Ravzatü’l-Ukul adıyla yazdığı Marzuban-name’ye dayanan bir eseri bulunmaktadır. Kitabın Marzuban-name’nin aynen çevirisi olmayıp yazarın katkılarını da içerdiğini konuyla ilgili çeşitli kaynaklar belirtmektedir. 6
2. Tasavvuf ve Edebiyat
Günümüze kadar ilimizde yüzden fazla mutasavvıf, veli, eren ve gönül sultanı yaşamıştır. Dede Kargın, kendi adıyla anılan topluluğun lideri olarak Anadolu Selçukluları zamanında ilimize yerleşmiştir. Elvan Çelebi’nin kaleme aldığı Menakıbü’l-Kudsiyye’de konu edilen Dede Kargın, aşiretiyle birlikte Malatya’da yaşamış bir Anadolu erenidir. Dede Kargın, A. Yaşar Ocak’ın kaleme aldığı, Dede Garkın-Emirci Sultan (13. Yüzyıl) Gazi Üniversitesi Yay., Ankara 2011 adlı eserde geniş kitlelere tanıtılmıştır. Ayrıca, 2010’da Şanlıurfa’da düzenlenen Sempozyumda sunulan bildiriler, Ortaçağ Anadolu’sunda Bir Türkmen Şeyhi Dede Garkın, Editörler: Ahmet Taşğın-M. Salih Erpolat-Sadullah Gülten, Önsöz Yay., İstanbul 2014 adıyla kitap olarak yayımlanmıştır.
Aynı dönemde yaşayan Şeyh Hasan Onar’ın türbesi Arapgir’e bağlı Onar köyündedir. Sadreddin Konevi, Şah İbrahim Veli’nin ve ahfadının da ilimizle bağlantısı bulunmaktadır.7 Abdülvahap Gazi ile kardeş olduğu iddia edilen Çeki Baba’nın mezarı Hekimhan’a bağlı Ballıkaya köyü yakınındadır. Kabak Abdal’ın türbesi ise, Alvar’da bulunmaktadır. Fethiye/Karaca ‘da Hacım Sultan’a atfedilen bir türbe bulunmaktadır. Hacım Sultan’ın ilimizle bağlantısı araştırılmalıdır.
2 Hasan Köksal, Battalname’lerde Tip ve Motif Yapısı, Kültür Bakanlığı Yay., Ank. 1984; Hasan Köksal, Battal Gazi Destanı, Akçağ Yay., Ank. 2003; B. Kemal Çağlar, Battal Gazi Destanı, İst. 1976; M. Sabri Kelemeroğlu, Battal Gazi Destanı, Malatya 2000. Necati Demir-M. Dursun Erdem, Battalname, Hece Yay, Ank. 2006;Battal Gazi Destanı, Hece Yay, Ank. 2006; Seyyit Battal Gazi ve Malatya Çevresi Halk Kültürü Sempozyumu (İnönü Ünv. Yay., 3 cilt, İstanbul 1987, 1988, 1993). Hasan Kavruk-Salim Durukoğlu, Battalname, Malatya Kitaplığı İstanbul 2012. Ramazan Çifttlikçi, Battal Gazi’nin Son Yılları ve Külliyesi, Seyyid Battal Gazi Sempozyumu Bildirileri, Malatya Büyükşehir Yay., Malatya 2017
3 Baş tarafı birkaç sayfa noksan olan bu kitap, İnönü Üniversitesi Eğitim Fakültesi TDEE Bölümü öğrencilerine tarafımızdan mezuniyet tezi olarak inceletilmiştir. Bakayi’nin metni üzerinde Hasan Köksal ve Cemil Gülseren; Türabi’nin metni üzerinde Abdülkadir Çolak; Düzyazı metin üzerinde ise Necati Demir, İsmet Çetin, Zeki Kaymaz, Doğan Kaya, Önder Çağıran vb. bilim adamları çeşitli bilimsel çalışmalar yapmıştır.
4. Yorgos Dedes, Battalname, 2 Cilt, ABD Harvard Üniversitesi, 1996, 700 s.
5. Özel arşivimizde bulunan XIX. yüzyılda basılmış düzyazı ve anonim bir Battal-name’yi Prof. Dr. Hasan Kavruk ile birlikte yeni harflere aktararak basıma hazırlamış bulunuyoruz. İnceleme, kaynakça ve tıpkıbasımıyla birlikte iki cilt halinde hazırlanan bu çalışmamız 2012’de Malatya Valiliği’nin Malatya Kitaplığı dizisinde yayımlanmıştır. Ayrıca bk. Hasan Kavruk-Ramazan Çiftlikçi, Battal-name’nin Türk Kültüründeki Yeri ve Önemi, Malatya Hakimiyet, 22-25.09.2010.
6.Hasan Kavruk, Eski Türk Edebiyatında Mensur Hikayeler, MEB, Yay., Ank.1988, s. 23.
7. Ali Helvacı-Mehmet Gülseren-M. Ali Cengiz-A.Şentürk, Malatyalı Gönül Sultanları, Malatya 1991.Malatya Mutasavvıfları Malatya 1996; Rahime Kışlal-Ali Yeşilyurt, Dede Kargın, Şiirler, Mersin 1999; İsmail Kaygusuz, Bir Doğu Anadolu Köyünün Kültürel Geçmişi Üzerinde Araştırma Oner Dede Mezarlığı ve Adı Bilinmeyen Bir Türk Kolonizatörü Şeyh Hasan Onar, Arkeoloji ve Sanat Yay. ,İst. 1983. İsmail Onarlı, Anayurt’tan Anadolu’ya Şeyh Hasan Aşireti, Aydüşü Yay. İst. 2002. Abbas Yıldırım, Şah İbrahim Veli Ocağı, Ankara 2006, Gıyasettin Aytaş, Belgeler Işığında Şah İbrahim Veli Ocağı, Gazi Üniversitesi, Ankara 2011. Uzman-Antropolog Hüseyin Şahin’in Hasan Basri, Kızıl Deli ve Kabak Abdal’la ilgili araştırmaları yayımlanmıştır. 23 Eylül 2011’de I. Uluslararası Şah İbrahim Veli Sempozyumu düzenlenmiş; ilimizde yaşamış Anadolu erenleri ve bilgeleri üzerinde çeşitli bilim adamları tarafından bildiriler sunulmuştur. Bildiriler, geçen zaman içinde maalesef yayımlanmamıştır. 2017’de İnönü Üniversitesi-Malatya Büyükşehir Belediyesi işbirliği ile Malatyalı Fikir ve Sanat Adamları Sempozyumu düzenlenmiştir. Sunulan Bildiriler de iki cilt halinde basılmıştır. (2018)