1655 (1065 H.) yılında ilimizi gezen Evliya Çelebi,Malatya kalesinden başlayarak evleri, mahalleleri, camileri, sarayları, çarşı ve pazar yerlerini, hamamları, köprüleri, kiliseleri ve ziyaret yerlerini andıktan sonra ilimizde yaşayan insanların özelliklerini ayrıntılarıyla anlatmıştır. Evliya Çelebi, Seyahatname’sinde1637 yılında IV. Murat’ın silahdarı Bosnalı Mustafa Paşa tarafından inşa edilen kervansarayla ilgili olarak şunları yazmıştır:
“Kervansaraylarının en güzeli Silahtar Mustafa Paşa Hanı olup 170 odalı ve demir kapılıdır. Kubbelerle süslenmiş eşsiz bir kervansaraydır. Kapısı üzerindeki tarihinin son mısraı: Oldu bu han-ı cedidaramgah-ı bi-bedel şeklindedir.” Anlamı: Bu yeni han eşsiz bir dinlenme yeri oldu.
Malatya Türk-İslam Dönemi Mimari Eserleri(Malatya Valiliği Malatya Kitaplığı Yay., Malatya 2013) adıyla yayımlanmış üç ciltlik eserin Bekir Eskici tarafından hazırlanan ilk cildinde Battalgazi’de bulunan Surlar, Cami ve Mescitler, Namazgah, Medrese, Türbeler, Çeşmeler, Han ve Kervansaraylar tanıtılmıştır. İsmail Aytaç tarafından hazırlanan ikinci cilt, Malatya Kervan Yolları ve Kervansaraylarını konu almaktadır.Malatya’dan komşu illere giden çeşitli güzergahlardaki hanlardan sonra Merkez, Arapgir, Hekimhan, Pütürge ve Yazıhan ilçelerindeki camiler, türbeler, hamamlar ve medreseler üzerinde durulmuştur. Fuat Şancı tarafından hazırlanan Darende ve çevresini konu alan son ciltte ise, bazıları günümüzde yıkılmış durumda bulunan mimari eserler de sanat tarihi açısından ele alınmış ve fotoğraflarla tanıtılmıştır.
Malatya Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü tarafından hazırlanıp yayımlanan ve üç bölümden oluşan Malatya Kültür Envanteri(Malatya 2014) adlı eserin Taşınmaz Kültür Varlıkları başlıklı ikinci bölümünde merkezden başlanarak bütün ilçelerimizdeki Arkeolojik ve Doğal Sit Alanları, Dinsel ve Kültürel Yapılar, Sivil Mimari Örnekleri kültürel açıdan kayıt altına alınmıştır. Benzer çalışmalar, Arapgir, Darende ve Battalgazi ilçeleri için müstakil ciltler halinde de yapılmaktadır. Bunlardan Battalgazi Kültür Envanteri, 2016’da basılmıştır. (Battalgazi Belediyesi Yay., Malatya 2016) Diğer ilçelerin çalışmaları devam etmektedir.
Ülke genelinde ise, İzmir, Antalya gibi illerimizden başlayarak birçok ilin, hatta da ilçenin kültür envanteri tamamlanmış ve yayımlanmıştır. Cumhuriyetin 100. Yılında bunların tamamlanması gerekir.Ülkemizde başta Kültür ve Turizm Bakanlığı olmak üzere Diyanet İşleri Başkanlığı’na,özel kurum ve kuruluşlara kadar kültür, turizm ve medeniyet konusunu işleyen önemli kitaplar yayımlanmıştır. Genel koordinatörlüğünü Prof. Dr. Mehmet Görmez’in yaptığı Anadolu’da İslam Kültür ve Medeniyeti (DİB Yay., İst. 2007) ve editörlüğünü Osman S. Arolat’ın yaptığı Anadolu Toprağının Uygarlıkları ve Cumhuriyet (Creative Yay.,İst. 2006)adlı çalışmalar örnek verilebilir.
Bu tür genel kaynakların yanı sıra doğrudan yaşam mekanlarını yani evi konu alan eserler de yayımlanmıştır. Metin Sözen tarafından hazırlanan Türklerde Ev Kültürü (Doğan Kitap, İst. 2001) ,Gelenekten Geleceğe Anadolu’da Yaşama Kültürü (Çekül Vakfı, İst. 2006) ve hocanın C. Eruzun ile birlikte hazırladığı Anadolu’da Ev ve İnsan(Creative Yay. İst. 1992) adlı eserlerini konumuzla ilgili olması açısından hatırlamalıyız. Cengiz Bektaş ise, Türk Evi’ni konu alan bağımsız bir kitaba imza atmıştır. ( YKY, İst. 1996) Turgut Cansever’in Şehir ve Mimari Üzerine Düşünceler (Ağaç Yay., İst. 1992) adlı kitabı da konuyla yakından ilgilidir. Ayrıca, Huriye Altuner’inGeleneksel Niğde Evleri (Niğde Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yay., Niğde 2018) kendi alanında en iddialı eserlerdendir.
Şevket Başıbüyük’ünSaadet Şehri Malatya (Beyan Yay.,İst. 2015) adlı çalışmasında ise, ilimizdeki önemli mimari eserlerin özellikle hanların ve kervansarayların da tanıtımı yapılmıştır. Bunlar arasında Silahtar Mustafa Paşa Kervansarayından başka Şirket Hanı (Şimdi yerinde bir iş merkezi yükseliyor) , Afyon Hanı ve Hacı Arif’in (Aksoğanlar’ın) Hanı da bulunmaktadır.OrhanToğrulca’nın kaleme aldığı Malatya, Geçmişten Günümüze Şehrin Serüveni(Malatya Büyükşehir Belediyesi Yay. Malatya 2017)’nde ise, Kent’in insanlık tarihindeki serüveninden söz ediliyor.
Şimdi, edebiyatımızda önemli bir yeri olan şarkılara (İsmet Nedim’i hatırlayalım.), belgesellere (Dursun Özden’i hatırlayalım.) ve romanlara (Ali Avgın’ınHan Duvarları adlı kitabını hatırlayalım.) konu olanFaruk Nafiz Çamlıbel’in ölümsüz eseri Han Duvarları adlı şiiri okuyalım. Ne yazık ki, şairin kendi sesinden kaydedilmemiş. Elektronik ortamdagörseller eşliğinde Nisan Kumru’nun yahut Yasin Gültekin yahut da Şükran Güngöryorumundandinleyelim:
