İnan, Şamanizmde put-fctişlcr başlığı altında verdiği bilgiye göre Göktürkler, Tanrı tasvirleri yaparlarmış. Bunlara Altaylılarda töz, Yakutlarda tangara, Uranha'larda eren, Moğol-Buret'Ierde ongon derler. Ayrıca, bu tözler (putlar-fetişler) keçeden, paçavralardan, kayın ağacı kabuğundan yapılır. İnan, bunlardan bir kısmının çocukların oynadıkları bebeklere benzediğini söylemektedir.
İnan, aynı eserinde Müslüman Türklerde de eski töz ve ongon kültünün izlerine rastlandığını, Doğu Türkistanlı bakşıların hastaları tedavi ederken birçok 'kuğurçak' (kukla) kullandıklarını söyler. Ayrıca Başkurt ve Tobol bakşıları sıtma hastalığını paçavradan yaptıkları 'korçak' (kukla)’lara koyup uzaklara götürdüğünü belirtir. 4
Yaşar Çoruhlu, Türk Mitolojisinin Ana Hatları (2002) kitabında Altay şamanlarının elbiseleri üzerine kötü ruhları kaçırmak için bez bebekler taktıklarını söyler (s. 74). Ülgen'in kızlarını veya Erlik'in çocuklarını temsilen çıngırak ya da kuklalar da elbisenin üzerinde yer alır. Bu tasviri resmeden bir fotoğraf vardır. Bu fotoğrafta Şaman elbisesinin üzerine dikilmiş bez bebekler görülmekledir. Yakasına taktığı kuklalar 7 gök kızıymış ve 7 çıngırak da bu 7 kızın ruhları çağıran sesini temsil ediyormuş.
Türk mitolojik sisteminde şamanın yaptığı görülen ritüellerin bez bebeklerle ilişkisi, günümüzde bez bebeklere yüklenen büyüsel İşlevlerle devam etmektedir. Örneğin Anadolu'nun değişik yörelerinde Yer iyelerinden (Yer ruhları) bereket, koruyuculuk, yardım İsterken bebek tasvirlerine başvurulduğu görülmektedir. Yağmurun yağması için yapılan çömçe gelin bunlardan biridir. 5
Abdulkadir İnan, aynı eserde (s. 165), 1929-1930'lu yıllarda yaptığı Anadolu gezisinde çocuk oyunları arasında gördüğü 'yağmur tılsımı' ile ilgili çömçe gelin, kepçe kadın, gelin gogik, yağmur gelin, al çömçe, udu, gode gode adı verilen oyunlar olduğunu söyler: Kuraklık zamanında çocukların bu oyun için toplanarak bir büyük tahta kepçeyi çocuk gibi giyindirip, bir ağacın ortasına bağlayıp iki ucundan iki çocuğun tutup, arkasından diğer çocuklarla birlikte ev ev gezildiğini, her evden bir kadın çıkarak kepçe gelin' in başına su döktüğünü ve çocuklara bir şey verdiğini söyler.
Bez bebeklere yüklenen bir başka koruyuculuk fonksiyonu ise, hala Anadolu'da devam etmektedir: Eskişehir'de çocuğu olmayan kadınların bez bebekleri vücutlarına sürmeleri, Saimbeyli'de Mürsel Dede yatırında ise, bez bebek yaparak kurdukları küçük salıncakta sallamaları, Tokat'ta mezarlılara yapma bebekler koyulması, hamile kadınların çocuklarının güzel olması için kucaklarına bez bebek almaları gibi. 6
Tarlalarda ürünleri zararlı kuşlardan korumak İçin bostan korkuluklarıyla, düğünlerde damat ve gelin arabasının ön kısmına çiçeklerin yanında yapma bebeklerin de konulmasıyla, kış aylarında çocukların eğlencesi kardan adam yapıp giysiler giydirerek oyuncak fonksiyonuna bağlı yapma bebekler varlıklarını sosyal hayatta devam ettirirler.
1. Dünyada ve Anadolu'da Bez Bebeğin Kısa Tarihi
Tarihsel süreç içerisinde oyuncağın yapılışında doğadan doğrudan elde edilebilen birçok malzeme kullanılmıştır. İslamiyet öncesi dönemlere dayanan oyuncak yapma geleneği, Anadolu'da arkeolojik kazılarla elde edilen bilgilere göre Hititlere, Troya'ya ve M. Ö. 2000'li yıllara dayanmaktadır. 7
4 İnan, age, s. 42-45. Ayrıca bkz Metin And, Oyun ve Bügü, YKY, İstanbul 2003, s. 97; J. P. Roukx, Altay Türklerinde Ölüm, Kabalcı Yay., İst. 1999, 203.
5 Pertev Naili Boratay, 100 Soruda Türk Folkloru, Gerçek Yay., İstanbul 1982, s. 240.
6 Faruk Çolak, Geleneksel Kayseri Çocuk Oyunları ve Halkbilimsel İncelenmesi, Kömen Yâyınevi, Konya 2009, s. 139. Ayrıca, Çömçe Gelin hakkında bkz. Prof. Dr. Esma Şimşek, Anadolu da Yağmur Duasına Bağlı Olarak Oynanan Bir Oyun Çömçeli Gelin, Milli Folklor Dergisi, S.60, 2003, s. 78.
7 Emine Nas, Çorum İskilip’te Geçmişten Günümüze Aktarılan Bir Miras: Ahşap Oyuncaklar Ardahan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 14, 2012, s. 103.
